ŚLADAMI ŻYDÓW ZABRZAŃSKICH CZYLI HISTORIA KTÓRA JEST JUŻ WSPOMNIENIEM
1. Cmentarz żydowski w Zabrzu – ul. Cmentarna 15
Cmentarz żydowski Zabrzu jest najważniejszym i najlepiej zachowanym materialnym świadectwem obecności Żydów w Zabrzu. Nekropolia została założona w 1871 roku na peryferiach ówczesnego miasta, zgodnie z zaleceniami religii mojżeszowej. Parcelę pod cmentarz podarował zabrzańskiej gminie żydowskiej Guido Heckel von Donnersmarck.
Cmentarz wyróżnia się niezwykłym połączeniem tradycyjnych, skromnych macew z monumentalnymi grobowcami rodzinnymi, nawiązującymi do architektury antycznych świątyń. Jest to wyraz postępującej asymilacji zabrzańskich Żydów oraz wpływu kultury niemieckiej. Najstarsze zachowane nagrobki pochodzą z lat 1871–1872 i należą do dzieci. Na uwagę zasługuje także okazały grobowiec Maxa Jechiela Böhma – znanego filantropa i jednego z najważniejszych członków zabrzańskiej gminy żydowskiej. Na cmentarzu znajdują się również groby żydowskich żołnierzy z czasów I Wojny Światowej oraz groby rosyjskich jeńców zmarłych w 1918 roku w zabrzańskich obozach jenieckich. Nekropolia jest otwierana w ciągu roku tylko 3-4 razy w roku. Jednym z tych dni to 1 listopada jeśli nie wypada w sobotę, bo to dzień święty dla wyznawców judaizmu. Cmentarz na co dzień jest zamknięty, aby go zwiedzić należy się skontaktować z Stowarzyszeniem „Zachor” lub jego wieloletnim opiekunem, przewodnikiem i strażnikiem Dariuszem Walerjańskim.
2. Dawna „mała synagoga” i dom gminy żydowskiej – rejon ul. Brysza 3
Kolejnym punktem trasy jest XIX wieczny budynek dawnej tzw. małej synagogi, który pełnił funkcję domu gminy żydowskiej. Znajdowały się tu sala modlitewna, pomieszczenia administracyjne, archiwum, mieszkania dla pracowników gminy oraz – od 1902 roku – mykwa, czyli rytualna łaźnia.
3. Miejsce po wielkiej synagodze w Zabrzu ul. Brysza 3
Następnie przechodzimy w miejsce, gdzie w latach 1871–1873 wzniesiono reprezentacyjną synagogę zabrzańskiej gminy żydowskiej. Był to wolnostojący, murowany budynek wzniesiony w stylu arkadowym (Rundbogenstil) z elementami architektury romańskiej i mauretańskiej. Nad wejściem głównym znajdował się hebrajski cytat z Księgi Rodzaju: „To nic innego jak dom Boga i brama do nieba”.
Synagoga to dom modlitw i nabożeństw, a także miejsce studiowania Tory i Talmudu, sala zebrań, siedziba kahału (zarządu gminy) i sądu rabinackiego (Din Tora), czasem również przytułek dla wędrowców. Dawniej, czasem, pełniła nawet funkcję więzienia, zaś w jej przedsionku znajdował się niekiedy pręgierz. Zasadniczą część głównego budynku synagogi stanowi obszerna sala modlitewna dla mężczyzn (w synagogach ortodoksyjnych kobiety modlą się oddzielnie w tzw. babińcach, które umieszczano nad salą główną lub w przybudówkach obok niej). Ściany sali modlitewnej były pokryte cytatami z Tory i freskami.
Synagoga była symbolem emancypacji i nowoczesności zabrzańskich Żydów oraz centrum ich życia religijnego i społecznego. Synagoga w Zabrzu, podobnie jak wiele innych w III Rzeszy, zniknęła z przestrzeni miasta w wyniku Nocy Kryształowej (9-10 listopada 1938 roku), kiedy to żydowskie domy modlitwy były niszczone i podpalane, co stanowiło symboliczny początek prześladowań, a w Zabrzu (dawniej Hindenburg in Oberschlesien) nie zachowała się do dziś, pozostawiając jedynie wspomnienia i ślady w historii miasta.
W miejscu dawnej synagogi w Zabrzu stoi granitowy pomnik z tablicą pamiątkową, odsłonięty w 1998 roku, upamiętniający zniszczoną społeczność żydowską i synagogę spalona w Noc Kryształową. Pomnik jest wynikiem wspólnych starań Miasta Zabrze i Ernesta Shmuela Schindlera, byłego członka zabrzańskiej gminy żydowskiej z Izraela, a jego treść w językach polskim i hebrajskim przypomina o unicestwieniu przez nazistów. Treść w językach polskim i hebrajskim brzmi: "Pamięci Gminy Żydowskiej Zabrze (Hindenburg) unicestwionej przez niemieckich nazistów w czasie Holocaustu. W tym miejscu stała zbudowana w 1872 roku synagoga spalona w "Noc Kryształową" 9/10 listopada 1938 roku".
4. Kamień pamięci upamiętniający cztery osoby, ul. Wolności 321:
Kolejny punkt na trasie opowiadającej o żydach Zabrzańskich jest jedyny w Zabrzu i pierwszy w Woj. Śląskim zamontowany w roku 2024 stolperstein / kamień pamięci upamiętniający cztery osoby z rodziny Herzberg które mieszkały w Zabrzu i zginęły w czasie holokaustu. Adres: kamienica przy ul Wolności 321, https://miastozabrze.pl/2023/09/11/w-zabrzu-wbito-pierwsze-w-wojewodztwie-slaskim-stolpersteiny/
Stolperstein – to kamień pamięci, kamień o który się potykamy, który nie pozwala nam zapomnieć, rodzaj pomnika ofiar niemieckiego nazizmu w formie osadzonych w bruku betonowych kostek brukowych z mosiężną tabliczką, z wyrytym na niej nazwiskiem upamiętnionej osoby, datami jej urodzin i śmierci oraz informacją o losie, jaki ją spotkał. Autorem i pomysłodawcą tego typu upamiętnienia jest niemiecki artysta Gunter Demnig, który nadał im również nazwę.
5. Centrum Starego Zabrza – okolice ulic Wolności i Dworcowej
Kolejny etap trasy prowadzi przez dawne centrum miasta, gdzie koncentrowało się życie. W tej części Zabrza Żydzi prowadzili liczne sklepy, apteki, księgarnie, hotele i przedsiębiorstwa. Warto wspomnieć o najstarszej aptece prowadzonej przez Salomona Lomnitza, księgarni Dagoberta Kaisera czy domu Maxa Leschnitzera, w którym przez pewien czas mieściła się siedziba powiatu zabrzańskiego. Warto zwrócić uwagę na tzw. białą kamienicę przy ul. Wolności 292 należącą do kupca Maxa Pollacka. Wśród żydowskich mieszkańców tej kamienicy warto wymienić: Salo Bandmanna, właściciela restauracji, Louisa Danzigera, kupca Adolfa Schlesingera, właściciela firmy kwiaciarskiej, kupców Adolfa Schillera i Maxa Schönfelda, oraz współwłaściciela huty szkła Louisa Eisnera.
6. Dawne hotele założone i prowadzone przez żydowskich właścicieli:
W rejonie placu Dworcowego i placu Wolności znajdowały się hotele należące do żydowskich przedsiębiorców, m.in. Hotel Silberfelda oraz późniejszy wybudowany na miejscu poprzedniego w 1907 r. Hotel Kochmanna – bryła budynku przetrwała i dziś mieści się tu Urząd Miasta Zabrze. Były to miejsca spotkań towarzyskich, koncertów, uroczystości religijnych i kulturalnych. Obiekty te symbolizują wysoki status materialny oraz pełną integrację Żydów z życiem miejskim Zabrza przełomu XIX i XX wieku.
7. Zaborze – dawne Gimnazjum Męskie ul. Sienkiewicza:
Kolejnym punktem jest budynek dawnego Gimnazjum Męskiego w Zaborzu (obecnie III Liceum Ogólnokształcące). W latach 1900–1907 nauczał tu rabin zabrzańskiej gminy dr Saul Kaatz, który wprowadził nowatorskie metody nauczania religii żydowskiej, uwzględniające historię narodu izraelskiego. Miejsce to stanowi przykład integracji edukacyjnej i kulturowej społeczności żydowskiej.
8. Zaborze – teren dawnej kopalni „Królowa Luiza”, ul Wolności 408:
Trasę kończymy na terenie dawnej kopalni „Królowa Luiza”, której powstanie było bezpośrednim skutkiem odkrycia w XVIII wieku złóż węgla przez Salomona Isaaca. To symboliczny punkt podsumowujący wkład Żydów w industrialny rozwój Zabrza i przekształcenie go z rolniczej wsi w nowoczesne miasto, które dawniej budował przemysł oparty na węglu. Aby lepiej i więcej poznać dzieje związane z społecznością Żydów Górnośląskich, których Żydzi zabrzańscy byli ważną częścią warto udać się na zwiedzenie stałej ekspozycji muzealnej opisującej ponad 700 letnie dzieje tej społeczności na Górnym Śląsku do Domu Pamięci Żydów Górnośląskich w Gliwicach – oddział Muzeum w Gliwicach ul. Księcia Józefa Poniatowskiego 14
9. Dom Rabina, ul. 3 maja 1:
Zabytkowa kamienica narożna przy ulicy 3 Maja 1. To tu, na pierwszym piętrze mieszkał pierwszy rabin Gminy Żydowskiej w Zabrzu dr Saul Kaatz ( 1879 – 1942), filozof, teolog, pisarz po seminarium żydowskim w Berlinie. Swój urząd w Gminie pełnił od 1895 do roku 1942 r. Był to wielce szanowany i lubiany, wśród nie tylko społeczności żydowskiej Intelektualista.
Krótki życiorys rabina za Encyklopedia Judaica:
KAATZ, SAUL (1870–1942?), rabbi and scholar. Kaatz, who was born in Schwersenz (Swarzedz), Poznania, served as rabbi at Hindenburg, Upper Silesia, from 1895. When the validity of the Nazis' anti-Jewish legislation in Upper Silesia was contested before the League of Nations in 1933, Kaatz was among those who courageously resisted the German government's intimidation. He spurned the possibility of emigration and was deported to his death with his congregation in 1942.
Kaatz was an individualist and often upheld unpopular ideas against his fellows in the Orthodox rabbinate, just as he opposed, in 1897, the anti-Zionist line of the Allgemeiner Rabbinerverband. His published writings include Die Scholien des Gregorius Abulfaragius Bar Hebraeus zum Weisheitsbuch des Josua ben Sira… (1892); Das Wesen des juedischen Religionsunterrichts (1904); Wesen des prophetischen Judentums (1907); Abraham Geigers religioeser Charakter (1911); Die muendliche Lehre und ihr Dogma… (2 vols., 1922–23); Weltschoepfungsaera und Wissenschaft (1928); and Sendschreiben an den Vorstand… der Vereinigung traditionellgesetzestreuen Rabbiner Deutschlands, in which he opposed the custom of abbreviating the name of God in non-Hebrew languages. Kaatz was a regular contributor to Wohlgemuth's Jeschurun and the weekly Israelit. He also wrote short stories (Alter Vogel, 1919) and a play, Alexander der Grosse vor Jerusalem.
oprac. Sofia Beryńska